حسین بن سعید اهوازیحسینبن سعید اهوازی، فقیه و محدّث امامی نیمه اول قرن سوم است که همراه با برادرش حسن، آثار فقهی و حدیثی مهمی تألیف کرد. فهرست مندرجات۲ - مشایخ ۳ - سکونت و درگذشت ۴ - شاگردان ۵ - توثیق رجالی ۶ - مدح فقها ۷ - برادر ۷.۱ - مشایخ و شاگردان ۷.۲ - وثاقت ۷.۳ - درگذشت ۸ - فرزند ۸.۱ - آثار ۸.۲ - وثاقت ۹ - تالیفات ۹.۱ - نام آثار ۹.۲ - عنوان مجموعه آثار ۹.۳ - آثار اخلاقی ۹.۳.۱ - کتاب الزهد ۹.۳.۲ - کتاب المومن ۹.۴ - البهار ۹.۵ - النوادر ۹.۶ - مآخذ ابن‌بابویه ۱۰ - فهرست منابع ۱۱ - پانویس ۱۲ - منبع ۱ - معرفیاین دو برادر در کوفه به دنیا آمدند، ولی سال تولد آنان مشخص نیست. درباره پدرشان سعید، در منابع فقط به این نکته اشاره شده که لقب او دَنْدان بوده [۱]
محمدبن عمر کشی، اختیار معرفةالرجال، ج۱، ص۵۵۱، (تلخیص) محمدبن حسن طوسی، چاپ حسن مصطفوی، مشهد ۱۳۴۸ش.
[۲]
حسن‌بن یوسف علامه حلّی، خلاصة الاقول فی معرفة الرجال، ج۱، ص۹۹، چاپ جواد قیومی اصفهانی، (قم) ۱۴۱۷.
و ابن‌داوود حلّی [۳]
ابن‌داوود حلّی، کتاب‌الرجال، ج۱، ص۵۵۳، چاپ جلال‌الدین محدث ارموی، تهران ۱۳۴۲ش.
نام وی را در شمار راویان مجهول آورده است.بنابر منابع، این دو برادر و نیاکانشان از آزادشدگان (موالی) امام سجاد علیه‌السلام بودند. [۴]
محمدبن عمر کشی، اختیار معرفةالرجال، ج۱، ص۵۵۱، (تلخیص) محمدبن حسن طوسی، چاپ حسن مصطفوی، مشهد ۱۳۴۸ش.
[۵]
محمدبن حسن طوسی، فهرست کتب‌الشیعة و اصولهم و اسماءالمصنفین و اصحاب الاصول، ج۱، ص۱۳۶، چاپ عبدالعزیز طباطبائی، قم ۱۴۲۰.
[۶]
محمدبن حسن طوسی، فهرست کتب‌الشیعة و اصولهم و اسماءالمصنفین و اصحاب الاصول، ج۱، ص۱۴۹، چاپ عبدالعزیز طباطبائی، قم ۱۴۲۰.
دو دایی آنها، علی‌بن یحیی و جعفربن یحیی، که به‌ترتیب از یاران امام رضا و امام جواد علیهماالسلام بودند، در منابع رجالی، ثقه معرفی شده‌اند. [۹]
احمدبن علی نجاشی، فهرست اسماء مصنّفی الشیعة المشتهر ب رجال النجاشی، ج۱، ص۵۸، چاپ موسی شبیری زنجانی، قم ۱۴۰۷.
۲ - مشایخحسینبن سعید از اصحاب امام رضا و امام جواد و امام هادی علیهم‌السلام به‌شمار می‌رود. [۱۰]
احمدبن محمد برقی، کتاب الرجال، ج۱، ص۵۴، چاپ جلال‌الدین محدث ارموی، تهران ۱۳۴۲ش.
[۱۱]
احمدبن محمد برقی، کتاب الرجال، ج۱، ص۵۶، چاپ جلال‌الدین محدث ارموی، تهران ۱۳۴۲ش.
او از این امامان بدون واسطه حدیث نقل کرده و به واسطه مشایخی چون ابن‌ابی‌عُمَیر ، علی‌بن نُعمان، حسن‌بن محبوب و محمدبن سَنان از امامان پیشین هم روایت کرده است. [۱۵]
حسین‌بن سعید اهوازی، الزهد، ج۱، ص۱۹، چاپ غلامرضا عرفانیان، قم ۱۳۹۹.
[۱۶]
حسین‌بن سعید اهوازی، الزهد، ج۱، ص۲۳، چاپ غلامرضا عرفانیان، قم ۱۳۹۹.
[۱۷]
حسین‌بن سعید اهوازی، الزهد، ج۱، ص۲۶، چاپ غلامرضا عرفانیان، قم ۱۳۹۹.
[۱۸]
حسین‌بن سعید اهوازی، الزهد، ج۱، ص۲۹، چاپ غلامرضا عرفانیان، قم ۱۳۹۹.
[۱۹]
حسین‌بن سعید اهوازی، الزهد، ج۱، ص۹۷ـ۹۹، چاپ غلامرضا عرفانیان، قم ۱۳۹۹.
[۲۰]
محمدبن حسن طوسی، فهرست کتب‌الشیعة و اصولهم و اسماءالمصنفین و اصحاب الاصول، ج۱، ص۱۶۲، چاپ عبدالعزیز طباطبائی، قم ۱۴۲۰.
[۲۱]
مصطفی‌بن حسین تفرشی، نقدالرجال، ج۲، ص۹۲، بیروت ۱۴۱۹/۱۹۹۹.
به نوشته نجاشی ، [۲۲]
احمدبن علی نجاشی، فهرست اسماء مصنّفی الشیعة المشتهر ب رجال النجاشی، ج۱، ص۳۱۱، چاپ موسی شبیری زنجانی، قم ۱۴۰۷.
نقلِ بی‌واسطه حسین‌بن سعید از فَضّالةبن ایوب (زنده در ۱۸۳) [۲۳]
شوشتری، قاموس الرجال، ج۳، ص۴۵۹.
و زُرعةبن محمد حَضْرَمی (زنده تا ۱۸۳)، که در پاره‌ای منابع به آن اشاره شده است، ممکن نیست و او، به‌واسطه برادرش حسن، از آنان روایت کرده است.احتمالاً در نسخ قدیمی نام حسین، به اشتباه، به جای حسن ضبط شده است. [۲۴]
عبداللّه مامقانی، تنقیح‌المقال فی علم‌الرجال، ج۲۲، ص۱۰۳، چاپ محیی الدین مامقانی، قم ۱۴۲۳ـ.
[۲۵]
عبداللّه مامقانی، تنقیح‌المقال فی علم‌الرجال، ج۲۲، ص۱۰۳ پانویس، چاپ محیی الدین مامقانی، قم ۱۴۲۳ـ.
۳ - سکونت و درگذشتحسینبن سعید و برادرش حسن از کوفه به اهواز رفتند. پس از مدتی، حسین به قم مهاجرت کرد و در آن‌جا سکنا گزید. میزبان او در قم حسن‌بن ابان قمی بود. حسین‌بن سعید در قم درگذشت. سال درگذشت او دانسته نیست، ولی گفته‌اند که تا ۲۵۴ زنده بوده است. [۲۶]
ابن‌ندیم، الفهرست، ج۱، ص۲۷۷، چاپ (تهران).
[۲۷]
احمدبن علی نجاشی، فهرست اسماء مصنّفی الشیعة المشتهر ب رجال النجاشی، ج۱، ص۵۹ ۶۰، چاپ موسی شبیری زنجانی، قم ۱۴۰۷.
[۲۸]
محمدبن حسن طوسی، فهرست کتب‌الشیعة و اصولهم و اسماءالمصنفین و اصحاب الاصول، ج۱، ص۱۴۹، چاپ عبدالعزیز طباطبائی، قم ۱۴۲۰.
[۲۹]
موسوعة طبقات الفقهاء، اشراف جعفر سبحانی، ج۳، ص۲۲۰، قم: مؤسسة الامام‌الصادق، ۱۴۱۸ـ ۱۴۲۴.
۴ - شاگرداناز جمله شاگردان و راویان حدیث از او، احمدبن محمدبن عیسی (متوفی ۲۸۰)، احمدبن ادریس (متوفی ۳۰۶)، احمدبن محمد برقی (متوفی ۲۸۰)، و احمدبن محمد دینوری (متوفی ۲۸۲) بودند. [۳۰]
احمدبن علی نجاشی، فهرست اسماء مصنّفی الشیعة المشتهر ب رجال النجاشی، ج۱، ص۵۹ ۶۰، چاپ موسی شبیری زنجانی، قم ۱۴۰۷.
[۳۱]
محمدبن حسن طوسی، فهرست کتب‌الشیعة و اصولهم و اسماءالمصنفین و اصحاب الاصول، ج۱، ص۲۲، چاپ عبدالعزیز طباطبائی، قم ۱۴۲۰.
[۳۲]
محمدبن حسن طوسی، فهرست کتب‌الشیعة و اصولهم و اسماءالمصنفین و اصحاب الاصول، ج۱، ص۱۶۲، چاپ عبدالعزیز طباطبائی، قم ۱۴۲۰.
[۳۳]
محمدبن حسن طوسی، فهرست کتب‌الشیعة و اصولهم و اسماءالمصنفین و اصحاب الاصول، ج۱، ص۱۹۵، چاپ عبدالعزیز طباطبائی، قم ۱۴۲۰.
[۳۴]
محمدبن حسن طوسی، فهرست کتب‌الشیعة و اصولهم و اسماءالمصنفین و اصحاب الاصول، ج۱، ص۴۸۱، چاپ عبدالعزیز طباطبائی، قم ۱۴۲۰.
[۳۵]
مصطفی‌بن حسین تفرشی، نقدالرجال، ج۲، ص۹۱ـ۹۲، بیروت ۱۴۱۹/۱۹۹۹.
حسین‌بن سعید پیش از مرگش کتابهای خود را به فرزند میزبان خود در قم، حسین‌بن حسن‌بن ابان، داد و ازاین‌رو، ابن‌ابان همه کتابهای حسین‌بن سعید را روایت کرده است. [۳۷]
محمدبن حسن طوسی، تهذیب الاحکام، ج۱۰، مشیخه، ص۶۶، چاپ حسن موسوی خرسان، بیروت ۱۴۰۱/۱۹۸۱.
دیگر شاگردان او عبارتند از: فرات بن ابراهیم، محمد بن خالد برقی، عبدالرحمن بن ابی نجران، احمد بن حسین سعید (پسرش) ابراهیم بن هاشم قمی، بکربن صالح، سهل بن زیاد آدمی رازی، علی بن حکم، علی بن مهزیار، محمد بن علی بن محبوب، محمد بن عیسی عبیدی، علی بن ابی حاتم قزوینی، ابراهیم بن مهزیار اهوازی، ابو محمد بن ابی جهم، احمد بن قتیبه، احمد بن محمد بن سکن قرشی، سلیمان بن سفیان معروف بن ابو داود مسترق، محمد بن جعفر بن بطه قمی، و محمد بن حسین بن ابی الخطاب، جمعا ۲۳ نفر و شاید بیش از اینان. ۵ - توثیق رجالیرجالیانی چون برقی [۳۸]
احمدبن محمد برقی، کتاب الرجال، ج۱، ص۵۴، چاپ جلال‌الدین محدث ارموی، تهران ۱۳۴۲ش.
[۳۹]
احمدبن محمد برقی، کتاب الرجال، چاپ جلال‌الدین محدث ارموی، تهران ۱۳۴۲ش.
و طوسی ، حسین‌بن سعید را فردی موثق دانسته‌اند.وجود نام وی در اسنادِ بیش از پنج‌هزار حدیث موجود شیعه ، نشان‌دهنده رتبه والای او در فقه و حدیث است. [۴۱]
سید ابوالقاسم خویی، معجم رجال الحدیث، ج۵، ص۲۴۵ـ۲۶۵.
۶ - مدح فقهافقها و سیره‌نگاران نیز مقام او را ستوده‌اند. مثلاً محقق حلّی او را از فقهای معتبر شمرده و ابن ندیم [۴۳]
ابن‌ندیم، الفهرست، ج۱، ص۲۷۷، چاپ (تهران).
وی و برادرش حسن را آگاه‌ترین افراد عصر خود به فقه و آثار شیعه دانسته است.۷ - برادرحسنبن سعید، کنیه‌اش ابومحمد، از اصحاب امام رضا و امام جواد علیهماالسلام بود و در اهواز می‌زیست. وی، مانند برادرش، به کوفی و اهوازی شهرت داشت، ولی دانسته نیست که به قم مهاجرت کرده باشد. [۴۵]
حسن‌بن یوسف علامه حلّی، خلاصة الاقول فی معرفة الرجال، ج۱، ص۹۹، چاپ جواد قیومی اصفهانی، (قم) ۱۴۱۷.
۷.۱ - مشایخ و شاگردانحسنبن سعید ــکه به قرینه تقدم طبقه روایی او بر حسین، احتمالاً برادر بزرگ‌ترِ وی بوده ــ از کسانی چون صفوان‌بن یحیی (متوفی ۲۱۰)، ابراهیم‌بن محمد خزّار، زُرعةبن محمد حَضرمی و عبداللّه‌بن مغیره (زنده تا ۱۸۳) حدیث نقل کرده است و برخی مانند احمدبن محمدبن عیسی (متوفی ۲۸۰)، بکربن صالح و برادرش حسین‌بن سعید از او حدیث روایت کرده‌اند. [۴۶]
ابن‌داوود حلّی، کتاب‌الرجال، ج۱، ص۱۰۸، چاپ جلال‌الدین محدث ارموی، تهران ۱۳۴۲ش.
[۴۷]
سید ابوالقاسم خویی، معجم رجال الحدیث، ج۴، ص۳۴۵.
[۴۸]
سید ابوالقاسم خویی، معجم رجال الحدیث، ج۴، ص۳۴۸.
۷.۲ - وثاقتنام حسن‌بن سعید در اسناد احادیث شیعه، ۸۶ بار آمده است و علمای رجال او را توثیق کرده‌اند. [۴۹]
سید ابوالقاسم خویی، معجم رجال الحدیث، ج۵، ص۲۴۶.
مشهور است که حسن‌بن سعید کسانی چون اسحاق‌بن ابراهیم حُضینی، عبداللّه‌بن محمد حضینی و علی‌بن مهزیار را نزد امام رضا علیه‌السلام برد و به‌واسطه او، آنان به مذهب شیعه گرویدند. این ماجرا در منابع گوناگون با اندکی تفاوت نقل شده است. [۵۰]
احمدبن محمد برقی، کتاب الرجال، ج۱، ص۵۶، چاپ جلال‌الدین محدث ارموی، تهران ۱۳۴۲ش.
[۵۱]
محمدبن عمر کشی، اختیار معرفةالرجال، ج۱، ص۵۵۱ـ۵۵۲، (تلخیص) محمدبن حسن طوسی، چاپ حسن مصطفوی، مشهد ۱۳۴۸ش.
[۵۲]
محمدبن حسن طوسی، رجال‌الطوسی، ج۱، ص۳۵۴، چاپ جواد قیومی اصفهانی، قم ۱۴۱۵.
[۵۳]
حسن‌بن یوسف علامه حلّی، خلاصة الاقول فی معرفة الرجال، ج۱، ص۹۹، چاپ جواد قیومی اصفهانی، (قم) ۱۴۱۷.
۷.۳ - درگذشتدر منابع از سال فوت حسن‌بن سعید ذکری به میان نیامده، ولی گفته‌اند که وی تا سال ۲۲۰ زنده بوده است. [۵۴]
موسوعة طبقات الفقهاء، اشراف جعفر سبحانی، ج۳، ص۱۸۶، قم: مؤسسة الامام‌الصادق، ۱۴۱۸ـ ۱۴۲۴.
برخی تألیف پنجاه کتاب را به‌او نسبت داده‌اند. [۵۵]
محمدبن عمر کشی، اختیار معرفةالرجال، ج۱، ص۵۵۱، (تلخیص) محمدبن حسن طوسی، چاپ حسن مصطفوی، مشهد ۱۳۴۸ش.
[۵۶]
حسن‌بن یوسف علامه حلّی، خلاصة الاقول فی معرفة الرجال، ج۱، ص۹۹، چاپ جواد قیومی اصفهانی، (قم) ۱۴۱۷.
۸ - فرزنداحمد، فرزند حسین‌بن سعید، ملقب به دَنْدان و کنیه‌اش ابوجعفر، نیز از راویان حدیث بود. وی، که همراه پدرش به قم مهاجرت کرده بود، از بیشتر استادان پدرش حدیث نقل کرده است. او در قم درگذشت و همان‌جا دفن شد. ۸.۱ - آثارکتابالاحتجاج، کتاب‌الانبیاء و کتاب المثالِب از آثار اوست. [۵۷]
محمدبن حسن طوسی، فهرست کتب‌الشیعة و اصولهم و اسماءالمصنفین و اصحاب الاصول، ج۱، ص۵۵۵۶، چاپ عبدالعزیز طباطبائی، قم ۱۴۲۰.
[۵۸]
احمدبن علی نجاشی، فهرست اسماء مصنّفی الشیعة المشتهر ب رجال النجاشی، ج۱، ص۷۷۷۸، چاپ موسی شبیری زنجانی، قم ۱۴۰۷.
۷.۲ - وثاقتمحدّثانِ قم وی را به سبب آن‌که از غالیان بود، ضعیف شمرده و احادیث او را درخور اعتماد ندانسته‌اند؛ اما ابن‌غضائری ، [۵۹]
ابن‌غضائری، الرجال‌لابن الغضائری، ج۱، ص۴۰ـ۴۱، چاپ محمدرضا حسینی‌جلالی، قم ۱۴۲۲.
ضمن نقل نظر محدّثان قم، احادیث او را «سالم» تلقی کرده و از این‌رو، برخی عالمان رجال درباره او و روایاتش درنگ کرده‌اند؛ همچنان‌که شوشتری [۶۰]
شوشتری، قاموس الرجال، ج۱، ص۴۳۷.
به استناد شهادت ابن‌غضائری قائل به پذیرش روایات شده است. [۶۱]
محمدبن حسن طوسی، فهرست کتب‌الشیعة و اصولهم و اسماءالمصنفین و اصحاب الاصول، ج۱، ص۵۵۵۶، چاپ عبدالعزیز طباطبائی، قم ۱۴۲۰.
[۶۲]
احمدبن علی نجاشی، فهرست اسماء مصنّفی الشیعة المشتهر ب رجال النجاشی، ج۱، ص۷۷۷۸، چاپ موسی شبیری زنجانی، قم ۱۴۰۷.
[۶۳]
ابن‌داوود حلّی، کتاب‌الرجال، ج۱، ص۵۳۸، چاپ جلال‌الدین محدث ارموی، تهران ۱۳۴۲ش.
[۶۴]
حسن‌بن یوسف علامه حلّی، خلاصة الاقول فی معرفة الرجال، ج۱، ص۳۲۰، چاپ جواد قیومی اصفهانی، (قم) ۱۴۱۷.
[۶۵]
سید ابوالقاسم خویی، معجم رجال الحدیث، ج۲، ص۹۵.
۹ - تالیفاتمشهور است که حسین‌بن سعید با برادرش حسن، سی کتاب تألیف کرده است. [۶۶]
احمدبن علی نجاشی، فهرست اسماء مصنّفی الشیعة المشتهر ب رجال النجاشی، ج۱، ص۵۸، چاپ موسی شبیری زنجانی، قم ۱۴۰۷.
[۶۷]
شوشتری، قاموس الرجال، ج۳، ص۴۵۹.
طوسی در الفهرست، [۶۸]
محمدبن حسن طوسی، فهرست کتب‌الشیعة و اصولهم و اسماءالمصنفین و اصحاب الاصول، ج۱، ص۱۴۹۱۵۰، چاپ عبدالعزیز طباطبائی، قم ۱۴۲۰.
حسین را مؤلف سی کتاب دانسته، ولی هنگام معرفی آنها، با افزودن کتاب البشارات، که نام آن در منابع دیگر دیده نمی‌شود، شمار کتابها را به ۳۱ عنوان رسانده است.۹.۱ - نام آثارنجاشی [۶۹]
احمدبن علی نجاشی، فهرست اسماء مصنّفی الشیعة المشتهر ب رجال النجاشی، ج۱، ص۵۸، چاپ موسی شبیری زنجانی، قم ۱۴۰۷.
نام کتابهای حسین‌بن سعید را چنین ذکر کرده است: الوضوء، الصلوة، الزکاة، الصوم، الحج، النکاح، الطلاق، العِتْق و التدبیر و المکاتبة، الاَیمان و النذور، التجارات و الاجارات، الخمس، الشهادات، الصید و الذبائح، المکاسب، الاشربة، الزیارات، التقیه، الرَّدُ علی‌الغُلاة، المناقب، المثالب، الزهد، المروّة، حقوق المؤمنین و فضلهم، تفسیرالقرآن، الوصایا، الفرائض، الحدود، الدیات، الملاحم، الدعاء.در فهرستهای متأخر، نام برخی کتابها با اندکی تفاوت آمده است. [۷۰]
ابن‌شهر آشوب، معالم العلماء، ج۱، ص۴۰، نجف ۱۳۸۰/۱۹۶۱.
[۷۱]
سید ابوالقاسم خویی، معجم رجال الحدیث، ج۵، ص۲۴۴.
۹.۲ - عنوان مجموعه آثارنکته مهم درباره نام و تعداد کتابهای حسین‌بن سعید آن است که نجاشی و شیخ طوسی در شرح حال برخی فقها و محدّثان، آنان را مانند حسین‌بن سعید، دارای سی کتاب یا بیشتر دانسته‌اند، از جمله صفوان‌بن یحیی، محمدبن سَنان، موسی‌بن قاسم بَجَلی (زنده تا ۲۲۰)، علی‌بن مهزیار اهوازی (متوفی ح۲۵۴)، محمدبن اَوْرَمه قمی (زنده تا ۲۵۴)، محمدبن حسن صفّار (متوفی ۲۹۰)، محمدبن علی صیرفی کوفی و یونس‌بن عبدالرحمان (متوفی ۲۰۸). [۷۲]
احمدبن علی نجاشی، فهرست اسماء مصنّفی الشیعة المشتهر ب رجال النجاشی، ج۱، ص۲۵۳، چاپ موسی شبیری زنجانی، قم ۱۴۰۷.
[۷۳]
احمدبن علی نجاشی، فهرست اسماء مصنّفی الشیعة المشتهر ب رجال النجاشی، ج۱، ص۲۶۲، چاپ موسی شبیری زنجانی، قم ۱۴۰۷.
[۷۴]
محمدبن حسن طوسی، فهرست کتب‌الشیعة و اصولهم و اسماءالمصنفین و اصحاب الاصول، ج۱، ص۲۴۲، چاپ عبدالعزیز طباطبائی، قم ۱۴۲۰.
[۷۵]
محمدبن حسن طوسی، فهرست کتب‌الشیعة و اصولهم و اسماءالمصنفین و اصحاب الاصول، ج۱، ص۲۶۵، چاپ عبدالعزیز طباطبائی، قم ۱۴۲۰.
[۷۶]
محمدبن حسن طوسی، فهرست کتب‌الشیعة و اصولهم و اسماءالمصنفین و اصحاب الاصول، ج۱، ص۴۰۶ ۴۰۸، چاپ عبدالعزیز طباطبائی، قم ۱۴۲۰.
[۷۷]
محمدبن حسن طوسی، فهرست کتب‌الشیعة و اصولهم و اسماءالمصنفین و اصحاب الاصول، ج۱، ص۴۱۲، چاپ عبدالعزیز طباطبائی، قم ۱۴۲۰.
[۷۸]
محمدبن حسن طوسی، فهرست کتب‌الشیعة و اصولهم و اسماءالمصنفین و اصحاب الاصول، ج۱، ص۴۵۳، چاپ عبدالعزیز طباطبائی، قم ۱۴۲۰.
[۷۹]
محمدبن حسن طوسی، فهرست کتب‌الشیعة و اصولهم و اسماءالمصنفین و اصحاب الاصول، ج۱، ص۵۱۱، چاپ عبدالعزیز طباطبائی، قم ۱۴۲۰.
بدین‌ترتیب نام و تعداد کتابهای سی گانه حسین‌بن سعید در فقه و حدیث شیعه نمادی برای یک دوره کامل موضوعات فقهی بوده است و از این‌رو گاه مجموعه آثار فقهیِ برخی فقها ــکه از لحاظ اعتبار یا تعداد یا نام با کتابهای سی گانه مزبور مشابهت داشته‌اندــ «کتاب کامل» یا «کتاب مکمَّل» خوانده شده‌اند. [۸۰]
احمدبن علی نجاشی، فهرست اسماء مصنّفی الشیعة المشتهر ب رجال النجاشی، ج۱، ص۲۶۲، چاپ موسی شبیری زنجانی، قم ۱۴۰۷.
[۸۱]
آقابزرگ طهرانی، الذریعة الی تصانیف الشیعة، ج۱۶، ص۲۹۹.
[۸۲]
آقابزرگ طهرانی، الذریعة الی تصانیف الشیعة، ج۱۷، ص۲۵۱.
۹.۳ - آثار اخلاقیبیشتر کتابهای حسین‌بن سعید درون‌مایه فقهی دارند، ولی در میان آنها دو اثر اخلاقی، که اینک در دسترس‌اند، یعنی کتاب المؤمن و کتاب‌الزهد، و اثری کلامی با نام الرّدُ عَلَی اَلغُلاة (الغالیة) و نیز کتاب‌التفسیر به‌چشم می‌خورد. ۹.۳.۱ - کتاب الزهداحادیث کتاب‌الزهد غالبآ با عبارت «حدثنا حسین‌بن سعید» آغاز می‌شود که دالّ بر این است که راوی کتاب، از فرزندان یا شاگردان حسین‌بن سعید، مانند علی‌بن حاتِم، بوده است. [۸۳]
حسین‌بن سعید اهوازی، الزهد، مقدمه عرفانیان، ص ف، چاپ غلامرضا عرفانیان، قم ۱۳۹۹.
[۸۴]
حسین‌بن سعید اهوازی، الزهد، ج۱، ص۱۲، چاپ غلامرضا عرفانیان، قم ۱۳۹۹.
برخی از عناوین فصول این کتاب، که از نوع اندرزنامه است، عبارت‌اند از: فضیلت سکوت و ترک دنیا، حسن خلق ، مدارا و غضب ، نیکی به پدر و مادر و اعضای خانواده ، نحوه رفتار با بردگان (زیردستان)، حقیقت دنیا و طالبان آن، تواضع و تکبر ، توبه و استغفار ، گریه کردن از ترس خدا و اوصاف بهشت و جهنم . [۸۵]
حسین‌بن سعید اهوازی، الزهد، ج۱، ص۱۱۰ـ۱۱۷، چاپ غلامرضا عرفانیان، قم ۱۳۹۹.
کتاب‌الزهد را علی‌بن حاتِم قزوینی تلخیص کرده است. [۸۶]
آقابزرگ طهرانی، الذریعة الی تصانیف الشیعة، ج۱۲، ص۶۴.
[۸۷]
آقابزرگ طهرانی، الذریعة الی تصانیف الشیعة، ج۲۰، ص۲۰۴.
۹.۳.۲ - کتاب المومنمضمون کتاب‌المؤمن بیشتر شوق‌مدارانه است و به منظور تقویت ایمان فردی و تحکیم روابط اجتماعی مؤمنان و تشریح وظایف آنان نسبت به یکدیگر نوشته شده است. احادیث این کتاب و دیگر کتابهای حسین‌بن سعید به‌طور پراکنده در ابواب گوناگون کتابهایی مانند المحاسن برقی ، الخصال ، ثواب الاعمال و معانی‌الاخبارابن‌بابویه و دیگر منابع حدیثی [۸۸]
حسین‌بن سعید اهوازی، کتاب‌المؤمن، مقدمه صدرالافاضل، ص ۱۱ـ۱۲، چاپ مرتضی حسین صدرالافاضل، کراچی ۱۴۱۲/۱۹۹۲.
و نیز منابع فقهی ـ حدیثی آمده است.۹.۴ - البهارعلاوه بر کتابهای مذکور، اثری با نام کتاب البهار به حسین‌بن سعید نسبت داده شده که نسخه‌ای‌قدیمی از آن نزد رضی‌الدین علی‌بن طاوس بوده و او در کتاب خود، الیقین، از آن نقل‌قول کرده است. [۸۹]
آقابزرگ طهرانی، الذریعة الی تصانیف الشیعة، ج۳، ص۱۵۷.
۹.۵ - النوادرهمچنین بر پایه پژوهشی جدید، کتابی که با نام النوادر چاپ شده و اثرِ احمدبن محمدبن عیسی قلمداد گردیده، در واقع گزیده و تلفیقی از کتابهای سی گانه حسین‌بن سعید است یا لااقل بخش عمده کتاب، اثر اوست، زیرا در اسناد احادیثِ اثر یادشده، نام افرادی مانند محمدبن فُضَیل، نَضْرِبن سُوَید و فَضالةبن ایوب وجود دارد که احمدبن محمدبن عیسی از آنان روایت نمی‌کرده است و آنان فقط از مشایخ حسین‌بن سعید بوده‌اند. [۹۰]
محمدجواد شبیری، «نوادر احمدبن محمدبن عیسی یا کتاب حسین‌بن سعید؟»، ج۱، ص۲۳ـ۲۶، آینه پژوهش، سال ۸، ش ۴ (مهر آبان ۱۳۷۶).
با این همه، باتوجه به شهرتِ کتابهای حسین‌بن سعید و در دسترس نبودن بیشتر آنها به شکل اصلی خود، آثار وی جای پژوهش و تفحص بسیار دارد. ۹.۶ - مآخذ ابنبابویهکتابهای حسین‌بن سعید از جمله مآخذ معتبر ابن‌بابویه در تألیف کتاب من لایحْضُرُه الفقیه بوده است. ۱۰ - فهرست منابع(۱) آقابزرگ طهرانی، الذریعة الی تصانیف الشیعة. (۲) ابن‌بابویه، کتاب‌مَن‌لایحضُرُه‌الفقیه، چاپ حسن موسوی خرسان، بیروت ۱۴۰۱/۱۹۸۱. (۳) ابن‌داوود حلّی، کتاب‌الرجال، چاپ جلال‌الدین محدث ارموی، تهران ۱۳۴۲ش. (۴) ابن‌شهر آشوب، معالم العلماء، نجف ۱۳۸۰/۱۹۶۱. (۵) ابن‌غضائری، الرجال‌لابن الغضائری، چاپ محمدرضا حسینی‌جلالی، قم ۱۴۲۲. (۶) ابن‌ندیم، الفهرست، چاپ (تهران). (۷) احمدبن محمد برقی، کتاب الرجال، چاپ جلال‌الدین محدث ارموی، تهران ۱۳۴۲ش. (۸) مصطفی‌بن حسین تفرشی، نقدالرجال، بیروت ۱۴۱۹/۱۹۹۹. (۹) حسین‌بن سعید اهوازی، الزهد، چاپ غلامرضا عرفانیان، قم ۱۳۹۹. (۱۰) حسین‌بن سعید اهوازی، کتاب‌المؤمن، چاپ مرتضی حسین صدرالافاضل، کراچی ۱۴۱۲/۱۹۹۲. (۱۱) سید ابوالقاسم خویی، معجم رجال الحدیث. (۱۲) محمدجواد شبیری، «نوادر احمدبن محمدبن عیسی یا کتاب حسین‌بن سعید؟»، آینه پژوهش، سال ۸، ش ۴ (مهر آبان ۱۳۷۶). (۱۳) شوشتری، قاموس الرجال. (۱۴) محمدبن حسن طوسی، تهذیب الاحکام، چاپ حسن موسوی خرسان، بیروت ۱۴۰۱/۱۹۸۱. (۱۵) محمدبن حسن طوسی، رجال‌الطوسی، چاپ جواد قیومی اصفهانی، قم ۱۴۱۵. (۱۶) محمدبن حسن طوسی، فهرست کتب‌الشیعة و اصولهم و اسماءالمصنفین و اصحاب الاصول، چاپ عبدالعزیز طباطبائی، قم ۱۴۲۰. (۱۷) حسن‌بن یوسف علامه حلّی، خلاصة الاقول فی معرفة الرجال، چاپ جواد قیومی اصفهانی، (قم) ۱۴۱۷. (۱۸) محمدبن عمر کشی، اختیار معرفةالرجال، (تلخیص) محمدبن حسن طوسی، چاپ حسن مصطفوی، مشهد ۱۳۴۸ش. (۱۹) عبداللّه مامقانی، تنقیح‌المقال فی علم‌الرجال، چاپ محیی الدین مامقانی، قم ۱۴۲۳ـ. (۲۰) جعفربن حسن محقق حلّی، المعتبر فی شرح‌المختصر، قم ۱۳۶۴ش. (۲۱) موسوعة طبقات الفقهاء، اشراف جعفر سبحانی، قم: مؤسسة الامام‌الصادق، ۱۴۱۸ـ ۱۴۲۴. (۲۲) احمدبن علی نجاشی، فهرست اسماء مصنّفی الشیعة المشتهر ب رجال النجاشی، چاپ موسی شبیری زنجانی، قم ۱۴۰۷. ۱۱ - پانویس
۱۲ - منبعدانشنامه جهان اسلام، بنیاد دائرة المعارف اسلامی، برگرفته از مقاله «»، شماره۶۲۰۹. سایت اندیشه قم رده‌های این صفحه : راویان از امام جواد | راویان از امام رضا | راویان از امام هادی | راویان شیعه قرن ۳ (قمری) | رجال حدیث | علمای قرن سوم | فقها | محدثین
|